Η λέξη κρίση (στα ελληνικά) έχει περισσότερες από μια σημασίες, δυο όμως είναι οι πιο σημαντικές. Η πρώτη είναι αυτή που έχουμε οι περισσότεροι υπόψη μας τα τελευταία 7 – 8 χρόνια, όταν αναφερόμαστε στην κατάστασης της οικονομίας, της κοινωνίας, των αξιών, αλλά, οι περισσότεροι, και στην προσωπική μας ζωή. Ή όταν αναφερόμαστε σε παλιότερες εποχές που γνώρισαν πολέμους, επαναστάσεις, μεγάλες θεομηνίες κοκ. Γενικά, η λέξη κρίση σημαίνει τη διαδικασία δύσκολης, δυσάρεστης και ίσως επικίνδυνης, αλλά και αβέβαιης, για πολλούς από μας, αλλαγής.
Η δεύτερη σημασία της λέξης κρίση είναι η υποκειμενική αξιολόγηση μιας κατάστασης, ενός προσώπου ή πράγματος την οποία κάνουμε διαρκώς. Συνεχώς, είτε όταν είμαστε μόνοι μας είτε όταν διαλεγόμαστε εκφέρουμε παρόμοιες κρίσεις γι’ αυτά που πέφτουν στην προσοχή μας ή έρχονται στο νου μας. Θα έλεγε μάλιστα κάποιος ότι ειδικά εδώ στην Ελλάδα, εκφέρουμε περισσότερες κρίσεις, απ’ ότι γεγονότα πέφτουν στην αντίληψή μας. Ότι οι επικρίσεις που εκφέρουμε είναι πιο πολλές από τις πληροφορίες που λαμβάνουμε. Τέτοιες κρίσεις είναι οι κρίσεις που εκφέρουμε για τον καιρό, για την κίνηση στους δρόμους, για την ποιότητα της εκπαίδευσης ή το έργο των εκπαιδευτικών, για τις πράξεις και τις δηλώσεις πολιτικών της Ελλάδας ή άλλων χωρών του εξωτερικού, για της συμπεριφορά των γειτόνων, για τις πράξεις κάποιων ιερέων, για το έργο των αστυνομικών, για το «χαρακτήρα» άλλων λαών ιδιαίτερα των μεταναστών κοκ.
Φυσικά παρόμοιες κρίσεις εκφέρουμε και για την κρίση με την αντικειμενική της σημασία που αναφέραμε στην αρχή, δηλαδή για τη δύσκολη, ίσως δυσάρεστη και ίσως επικίνδυνη, αλλά και αβέβαιη, για πολλούς μας, αλλαγή που συμβαίνει στην απασχόληση και εν γένει στην οικονομία, ιδιαίτερα στη δική μας οικονομική, κοινωνική κ.λπ. ζωή. Εκείνο όμως που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ότι η κρίση μας, δηλαδή η υποκειμενική μας αξιολόγηση της εξωτερικής κρίσης είναι η πιο σημαντική, γιατί καλώς ή κακώς, στον έναν ή στον άλλον βαθμό, από αυτήν εξαρτάται και η περαιτέρω εξέλιξη της, άρα αν θα τερματιστεί ή θα συνεχιστεί με τον έναν ή τον άλλο τρόπο και συνεπώς, έτσι ή αλλιώς θα σταματήσει ή θα συνεχίσει να μας επηρεάζει, εμάς και τους γύρω μας. Με τον τρόπο αυτό λοιπόν, η πιο σημαντική στιγμή για την εξέλιξη μιας κρίσης είναι η κρίση μας για αυτήν.
Μιλώντας για την κρίση με την έννοια της αλλαγής της κοινωνικής κατάστασης, στην οποία βυθιστήκαμε από τις αρχές της δεκαετίας έχουμε διάφορες κρίσεις και θέσεις, όπως γνωρίζουμε εμπειρικά, δεν συμφωνούμε όλοι. Μερικοί λένε ότι η κρίση τέλειωσε κι ότι βγαίνουμε ή σύντομα θα βγούμε απ’ αυτήν. Μια τέτοια τοποθέτηση δημιουργεί στο νου μας την εντύπωση πως ξεκίνησε μια διαδικασία αντίστροφης μέτρησης και πως κάποια στιγμή, ίσως όχι πολύ μακρινή, θα ξαναβρεθούμε εκεί απ’ όπου ξεκίνησε η κρίση. Πως δηλαδή μοιάζει σαν μια κίνηση backward (προς τα πίσω), σαν να γυρνάει η ταινία και μαζί της η δράση ανάποδα όπως στον κινηματογράφο ή στην τηλεόραση. Αν αυτό μπορούσε να συμβεί, μιας και η ιστορία της χώρας δεν ξεκίνησε το 2010, τότε αναπόφευκτα θα συνέβαινε ένα από τα δυο παρακάτω πράγματα. Είτε θα πηγαίναμε συνεχώς προς τα πίσω, ξεμακραίνοντας από το σημείο της κρίσης και διαρκώς προς τα πίσω, δηλαδή ξανά προς μια επιδείνωση, είτε σαν επιδείνωση από το σημείο της κρίσης και προς τα μπρος, δηλαδή σαν πορεία προς στην κρίση όπως την γνωρίζουμε σήμερα. Με δυο λόγια είτε έτσι είτε αλλιώς η πορεία της αντιστροφής θα ήταν μια επιδείνωση αλλά διαφορετικής μορφής στην κάθε περίπτωση.
Κάποιοι άλλοι υποστηρίζουν ότι η κρίση συνεχίζεται. Μπορεί κάποιοι δείκτες, ιδιαίτερα οικονομικοί, να μην επιδεινώνονται, λένε, όμως επιδεινώνονται άλλοι, κοινωνικοί, θεσμικοί και πολιτικοί. Η εξακολούθηση ή και διόγκωση της λήψης αποφάσεων υπό το βάρος της πίεσης των δανειστών, συνιστά μια τέτοια επιδείνωση, λένε, η οποία καθιστά την οικονομία και την κοινωνική ζωή της χώρας βαλκανική, και τη ζωή των πολιτών της να μοιάζει με εκείνη άλλων βαλκανικών κρατών που βρίσκονται ήδη εδώ και πολλά χρόνια σε δεινή θέση. Η συνέχιση ή και διόγκωση της αστεγίας και της φτώχειας επίσης, λένε συνιστά μια τέτοια συνέχιση. Η κλιμάκωση των εξωτερικών απειλών κατά της χώρας ή η μείωση του κύρους της το ίδιο. Η εσωτερική οικονομική κρίση έγινε ή μπορεί να γίνει εξωτερική πολιτική κρίση, λένε ακόμα.
Ωστόσο η ανθρώπινη και ιστορική εξέλιξη έχει γνωρίσει και μπορεί να γνωρίσει απίθανες διαδρομές. Μια από αυτές τις απίθανες διαδρομές είναι να μπορούν να συμβούν και δυο. Δηλαδή να συνεχιστεί η κρίση και ταυτόχρονα να βγούμε από αυτήν. Ξέρω πως ακούγεται αντιφατικό, αλλά η ανθρώπινη ιστορία είναι πάντα αντιφατική ή όπως λένε κάποιοι φιλόσοφοι, διαλεκτική. Αυτή η αντίφαση στην περίπτωση της οικονομικής και κοινωνικής κρίσης λύνεται αν σκεφτούμε ότι η επιδείνωση της ζωής μας, την οποία έφερε η κρίση δεν συνεχίζεται μεν αλλά δεν αντιστρέφεται κιόλας. Η ανεργία μπορεί να μην αυξάνεται περαιτέρω, ίσως και να περιοριστεί αρκετά, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως οι αποδοχές θα αυξηθούν ή σε πολλές περιπτώσεις θα διατηρηθούν οι ίδιες και συνεπώς η ζωή του εργαζόμενου να μη βελτιωθεί αισθητά σε σύγκριση με εκείνη του ανέργου. Ίσως μάλιστα και να μην διατηρηθούν ίδιες οι αποδοχές για αρκετούς αλλά μειωθούν ακόμα περισσότερο, όπως λχ συμβαίνει με πολλούς συνταξιούχους.
Μπορεί η περιστολή της ιατροφαρμακευτικής κάλυψης να μην συνεχιστεί κι άλλο, όμως αυτό δεν σημαίνει πως η ποιότητα των ιατρικών υπηρεσιών θα παραμένει σταθερή στα σημερινά (καθόλου ικανοποιητικά) επίπεδα. Για πολλούς η ποιότητα της ιατροφαρμακευτικής κάλυψης ίσως και να χειροτερέψει, ιδιαίτερα με την εμφάνιση ή εξάπλωση παθήσεων που είχαν περιοριστεί στο παρελθόν. Η επιβάρυνση των δανείων μπορεί να μην συνεχιστεί. Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει πως η κατάσταση των δανειοληπτών θα παραμείνει η ίδια. Για κάποιους μπορεί να επιδεινωθεί με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει. Τέτοιες συνθήκες απασχόλησης και διαβίωσης δεν είναι ευνοϊκές για την ανακοπή της μετανάστευσης, πράγμα που σημαίνει ότι για πολλούς, ιδιαίτερα νέους και μορφωμένους, θα παραμείνει μια κύρια οδός να βελτιώσουν τη ζωή τους. Ο κατάλογος αυτών των αντιφάσεων θα μπορούσε να συνεχιστεί για πολύ, όμως ο περιορισμένος χώρος αυτής της φιλόξενης εφημερίδας δεν το επιτρέπει.
Στην πραγματικότητα, αυτή η ιστορική κατάσταση δεν είναι καθόλου καινούργια. Τη γνωρίζουν οι πολίτες της Ανατολικής Ευρώπης μετά την κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού». Σχεδόν 30 χρόνια τώρα ζουν σε μια κατάσταση φτωχοποίησης. Αυτό δεν σημαίνει πως ζουν ό,τι χειρότερο γνώρισαν μετά την κατάρρευση του προηγούμενου κάθεστώτος. Σημαίνει όμως υψηλά επίπεδα φτώχειας, διαφθοράς, εγκληματικότητας και ανασφάλειας. Σημαίνει επίσης χαμηλά επίπεδα κοινωνικών παροχών (όπως πρόσβαση σε ικανοποιητική ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, εκπαίδευση, κατοικία κ.ά.). Σημαίνει ακόμα υψηλά επίπεδα ξενοφοβίας και ρατσισμού, εθνικισμού, με μια λέξη μίσους, δυσφορίας και απόγνωσης. Σημαίνει ακόμα υψηλά επίπεδα κιτρινισμού, εντυπωσιασμού, δηλαδή υψηλά επίπεδα χαμηλού επιπέδου στα μέσα μαζικής επικοινωνίας και σε άλλους τομείς του πολιτισμού.
Με άλλα λόγια, αν θέλουμε να αποφύγουμε, όσο γίνεται, αυτή την ιστορική κινούμενη άμμο στην οποία ίσως βυθιστούμε, άγνωστο για πόσο κι ακόμα πιο άγνωστο με τι αποτέλεσμα, δεν πρέπει η κρίση μας για την κρίση να γίνει κρίση της κρίσης μας. Ένας τρόπος που μπορεί να μας βοηθήσει σ’ αυτό είναι να βάλουμε απέναντι και να σκεφτούμε καλά, να κρίνουμε όλα εκείνα που διαμορφώνουν την κρίση μας. Κι αυτό είναι από τη μια οι δυσκολίες που ζούμε κι από την άλλη οι πληροφορίες γι’ αυτές τις δυσκολίες με τις οποίες μας τροφοδοτούν ασύστολα πάμπολλες πηγές πληροφόρησης μα κυρίως επαγγελματικής ενημέρωσης.
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα “Γέρα”, στο τεύχος Απριλίου, Μαίου, Ιουνίου 2018
