Σε κάθε περίοδο κρίσης, ιδιαίτερα αν αυτήν είναι μεγάλη, δημιουργούνται και διαδίδονται δια των ΜΜΕ, ενίοτε με μεγάλη ταχύτητα, θεωρίες συνωμοσίας. Σήμερα, αυτές οι θεωρίες παίρνουν τη μορφή των παραποιημένων ειδήσεων (fake news). Κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας, ιδίως στην αρχή της κρίσης ,γνωρίσαμε για τα καλά τέτοιες θεωρίες. Σε μερικές δυτικές χώρες όπως η Γερμανία έγινε δημοφιλής η άποψη ότι οι Έλληνες είναι τεμπέληδες που ζουν με δάνεια, που ζουν με τα λεφτά των Γερμανών, των Γάλλων κ.ά. Ευρωπαίων. Ειδησεογραφικές εκδοχές αυτής της άποψης γνώρισαν μεγάλη δημοσιότητα, ειδικά σε κίτρινα έντυπα όπως η εφημερίδα Bild. Βεβαίως υπήρξαν σε όλη τη χώρα άνθρωποι που καταχράστηκαν δάνεια και ευρωπαϊκές επιδοτήσεις. Όμως ούτε η ήταν πλειοψηφία των Ελλήνων, ούτε το έκαναν χωρίς πολιτική προστασία, αν όχι οδηγία. Ή, πάλι εδώ στην Ελλάδα, κάποια sites έγραφαν ψευδώς το καλοκαίρι του 2015 ότι Έλληνες πιλότοι πήγαν με F16 στην Κωνσταντινούπολη να κάνουν ανάληψη μεγαλύτερη των 60 € την περίοδο των capital controls.
Όταν ογκώθηκαν οι προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές ξανά το καλοκαίρι του 2015, τεράστιος αριθμός παρόμοιων «ειδήσεων» κατέκλυσαν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αλλά και πολλά παλιά ΜΜΕ, αναφέροντας πάλι ψευδώς ότι κάποιοι εξ αυτών βίασαν 12χρονο κορίτσι, ή ότι βεβήλωναν χριστιανικούς ναούς ή ότι η παρουσίαση των ειδήσεων στα αραβικά γινόταν από γυναίκα που φορούσε μαντήλα κοκ. Παρόμοιες φήμες κυκλοφόρησαν και σε περιοχές που δεν υπήρχε πρόσφυγας ή μετανάστης ούτε για δείγμα. Μεγάλος αριθμός ειδήσεων, που τις υιοθέτησαν αρκετοί, παρουσίαζαν τους πρόσφυγες και μετανάστες ως εθνική απειλή, λ.χ. ότι είναι πράκτορες της τουρκικής ΜΙΤ. Ή, ότι αποτελούν απειλή για την πολιτιστική ταυτότητα των Ελλήνων, ξεχνώντας πως κάποιες εκατοντάδες Ελλήνων είναι απόγονοι κάποιων που στο όχι και τόσο μακρινό παρελθόν δεν ήταν Έλληνες, όπως γίνονται Αμερικανοί ή Αυστραλοί οι Έλληνες μετανάστες εκεί και ιδίως τα παιδιά τους. Ή ότι αποτελούν υγειονομική απειλή. Κάτι που έγινε έντονο την περίοδο της πανδημίας, αν και δεν υπήρχαν για μεγάλο διάστημα κρούσματα στις δομές φιλοξενίας τους.
Όταν πριν ένα χρόνο ήρθε και στην Ελλάδα η πανδημία, εμφανίστηκαν και εδώ, συνήθως ως εισαγόμενες εκ του εξωτερικού όπου προηγήθηκε η πανδημία, παρόμοιες «ειδήσεις», τις οποίες αρκετοί υιοθέτησαν όπως και στις προηγούμενες περιπτώσεις. Πολλοί δεν πίστεψαν ότι υπάρχει κορονοϊός, αλλά πίστευαν τις «ειδήσεις» που έγραφαν κάτι τέτοιο. Με το πέρασμα του χρόνου αυτοί μάλλον έγιναν περισσότεροι, Σ’ αυτό συνέβαλε η αντιφατική και ανερμάτιστη διαχείριση της κρίσης από την πλευρά της κυβέρνησης. Όταν πολιτικά στελέχη καλούσαν σε αυστηρή τήρηση των μέτρων προστασίας, αλλά οι ίδιοι συνωστίζονταν ή δεν φορούσαν τη μάσκα ή φιλούσαν το χέρι ιερέων κ.ά. Δεν ήθελε και πολύ να πιστέψει κάποιος δεν υπάρχει ότι ο κορονοϊός ή δεν είναι πιο επικίνδυνος από μια συνηθισμένη γρίπη.
Άλλοι ξεκίνησαν εξ αρχής να πιστεύουν ότι ο κορονοϊός παρασκευάσθηκε σε εργαστήρια βιολογικών όπλων, από όπου και διέρρευσε. Ή πάλι ότι προκλήθηκε από χρήση της τεχνολογίας 5G. Κάποιοι άλλοι, πήγαν στην αντίθετη κατεύθυνση πιστεύοντας ότι ο κορονοϊός έχει πολύ μεγαλύτερες συνέπειες του κορονοϊού και θα εξαφανιστεί μεγάλο μέρος του πληθυσμού της γης, καθώς, λόγω υπερπληθυσμού, η γη δεν μπορεί να τους θρέψει όλους.
Όσοι πιστεύουν σε τέτοιες ειδήσεις ανήκουν συνήθως σε εκείνους που δηλώνουν ότι η τεχνολογία είναι εχθρός του ανθρώπου, κι ας τη χρησιμοποιούν από το αυτοκίνητο μέχρι το κινητό τηλέφωνο. Ή πάλι συνηθίζουν να λένε ότι κάποιοι ισχυροί του πλανήτη που έχουν χρήματα, πολιτική δύναμη ή και γνώση κρύβονται πίσω από αυτές τις απειλές. Ότι κάποιες μεγάλες δυνάμεις κινούν τα νήματα της ιστορίας και εμείς είμαστε πιόνια στα χέρια αυτών των δυνάμεων – με εξαίρεση αυτούς βεβαίως που κατάλαβαν το «υψηλό παιχνίδι».
Μεγάλη διάδοση γνώρισαν οι θεωρίες που αναφέρονται στην αντιμετώπιση του κορονοϊού. Ιδίως εκείνες που ανέφεραν ως μέθοδο ίασης τα σκόρδα και τα μπαχαρικά, το κάπνισμα, την κατάποση αλκοόλ ή ζεστού νερού ως φαρμάκου ή ακόμα και την κοπριά. Πρακτικές που σε πολλές περιπτώσεις όχι μόνο δεν είναι αποτελεσματικές, αλλά μπορούν να αποδειχθούν και επικίνδυνες. Όμως εκμεταλλεύονται τις ριζωμένες πεποιθήσεις πολλών ανθρώπων ότι με ματζούνια και φυλακτά, τη θεία κοινωνία ή το βυζαντινόν, ή άλλα υγρά και τροφές που κάποιοι βάφτισαν ιερά, δηλαδή με τη μαγεία, μπορούν να αντιμετωπίσουν βαριές νόσους.
Εκείνοι που υιοθετούν παρόμοιες πληροφορίες για να ερμηνεύσουν την πανδημία COVID -19 ή οποιαδήποτε άλλη ανθρωπογενή κρίση δεν χρειάζεται να διαβάσουν διότι «γνωρίζουν» ήδη τις ερμηνείες. Κατ’ αυτούς φταίει η τεχνολογία, φταίνε οι εβραίοι, φταίνε οι πλούσιοι, φταίει ο Σόρος, φταίνε οι πρόσφυγες, φταίνε οι μουσουλμάνοι, φταίνε οι κινέζοι (για τον κορονοϊό), φταίνε οι τουρίστες (για την «ξενόφερτη» αλλαγή των συνηθειών μας), φταίνε εκείνοι, φταίνε οι άλλοι κοκ.. Γενικώς φταίνε κάποιοι που δεν είμαστε εμείς.
Ωστόσο ας σκεφτούμε λίγο διαφορετικά. Ας δούμε όχι τι μας λένε αλλά τι θέλουν να μας πουν. Όσοι ασπάζονται θεωρίες συνωμοσίας στην πραγματικότητα αμφισβητούν τις επίσημες πληροφορίες, τις επίσημες εξηγήσεις για τις οικονομικές, ανθρωπιστικές, υγειονομικές κ.ά. κρίσεις. Τι αμφισβητούν όμως πραγματικά; Τη γνώση που προέρχεται από την επιστήμη ή αυτούς που τις λένε; Δύσκολα μπορούμε να πιστέψουμε την πρώτη απάντηση. Διότι πήγαν σχολείο και στέλνουν τα παιδιά τους στο σχολείο. Πηγαίνουν στον γιατρό και παίρνουν φάρμακα, κι αν αρρωστήσουν πάνε στο νοσοκομείο όχι στον παππά, ενώ οι γυναίκες γεννάνε σε μαιευτήρια, όχι με τη μαμή. Μπαίνουν σε πλοία, αεροπλάνα, λεωφορεία, ταξί και συνήθως έχουν δικό τους αυτοκίνητο. Έχουν σταθερό και κινητό τηλέφωνο, ραδιοφωνικό και τηλεοπτικό δέκτη, ενώ πολλοί έχουν και ηλεκτρονικό υπολογιστή. Πήγαν σε μηχανικό για να τους φτιάξει το σπίτι και όχι σε παραδοσιακούς μάστορες. Στο σπίτι έχουν ηλεκτρική κουζίνα, ηλεκτρικό πλυντήριο και άλλες συσκευές. Και κυρίως, χρησιμοποιούν ηλεκτρικό ρεύμα. Όλα αυτά είναι αδιανόητα χωρίς τη γνώση, χωρίς την επιστήμη. Πώς λοιπόν γίνεται να χρησιμοποιεί κάποιος καθημερινά τα προϊόντα της επιστήμης και της γνώσης αλλά να αμφισβητεί τις επιστημονικές πληροφορίες για τέτοιες μείζονες κρίσεις, που όμως συγκρούονται με τις προκαταλήψεις του; Αυτές που νομίζει για έγκυρες γνώσεις και αληθινές ερμηνείες; Δυο είναι οι λόγοι. Πρώτον επειδή ακριβώς οι επιστημονικές πληροφορίες συγκρούονται με τις προκαταλήψεις του. Θεωρούν τη επιστήμη καλή για «άρμεγμα» αλλά όχι καλή σαν οπτική για τη ζωή. Θέλουν τα επιτεύγματα της προόδου από τη μια, αλλά σπαρμένα σε έναν κόσμο που έρχεται από το παρελθόν και έχει πεθάνει ή ετοιμάζεται να πεθάνει.
Ο δεύτερος λόγος είναι ότι αμφισβητούν τις επιστημονικές ερμηνείες εξ αιτίας αυτών που τις λένε. Αυτοί είναι συνήθως επιστήμονες ή πολιτικοί και γενικά άνθρωποι με υψηλές κοινωνικές θέσεις, που διαθέτουν κύρος, εξουσία και συχνά μεγαλύτερο από τους ίδιους εισόδημα. Κι αυτό ακριβώς είναι το πρόβλημα. Όσοι ζουν νοερά ακόμα στον παλιό κόσμο συνήθως θεωρούν την κατάληψη μιας κοινωνικής θέσης ζήτημα καταγωγής και όχι προσπάθειας, προσωπικών, πολιτικών κ.ά. γνωριμιών και όχι επίδοσης.
Με άλλα λόγια, όσοι υιοθετούν θεωρίες συνωμοσίας το κάνουν για να προτάξουν μια εναντίωση στην επίσημη κοινωνική ιεραρχία, να εκφράσουν έναν αντι-συστημικό λόγο, να αμφισβητήσουν τους πλούσιους, την εξουσία, τους εβραίους, τον Σόρος και γενικά όσους νομίζουν ότι τους απειλούν. Όσοι υιοθετούν θεωρίες συνωμοσίας το κάνουν για να εκφράσουν την αντίθεσή τους σε ένα κόσμο στον οποίο χάνουν ή ήδη έχουν χάσει μέρος από τη δύναμή τους αλλά ταυτόχρονα αρνούνται να αλλάξουν. Όσοι υιοθετούν θεωρίες συνωμοσίας βγάζουν περισσότερο μια φωνή απόγνωσης και έλλειψης προσανατολισμού σε έναν πολύπλοκο κόσμο που αλλάζει γρήγορα και χρειάζεται να καταβάλουμε προσπάθεια να είμαστε συντονισμένοι. Όσοι υιοθετούν θεωρίες συνωμοσίας βοηθάνε κάποιους να πουλάνε φύλλα εφημερίδων και διαφημιστικό χρόνο αλλά πριονίζουν το κλαδί που κάθονται. Ιδιαίτερα των παιδιών.
