Στις 13 Φεβρουαρίου 2016, το Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων και ο Δήμος Μυτιλήνης διοργάνωσαν στην πόλη μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ημερίδα για την προσφυγική, όπως καθιερώθηκε να λέγεται, κρίση. Θα παρουσιάσω εν συντομία, μέρος αυτών που είπα τότε εκεί γιατί πιστεύω πως αν και η εκδήλωση έγινε στο νησί οι κάτοικοι ίσως δεν έμαθαν και πολλές λεπτομέρειες.
Πριν απ’ όλα να πούμε ότι οι λέξεις με τις οποίες περιγράφουμε τα πράγματα είναι σημαντικές γιατί περιέχουν συχνά και εξηγήσεις για αυτά τα πράγματα ή υπαγορεύουν λύσεις και πράξεις για να τα αντιμετωπίσουμε. Για παράδειγμα, ο όρος «προσφυγική κρίση» υποδηλώνει πως τα όποια προβλήματα δημιουργούνται με την έλευση των προσφύγων τα δημιουργεί η ίδια η έλευσή τους κι όχι η αδυναμία της ΕΕ να τα αντιμετωπίσει. Στην πραγματικότητα συμβαίνει το αντίθετο. Όπως έχει πει και ο εκπρόσωπος της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες William Spindler, «Ο λόγος για τον οποίο πρόκειται για κρίση δεν έχει σχέση με τον αριθμό των προσφύγων αλλά με την ανικανότητα της Ευρώπης να ανταποκριθεί σ’ αυτήν με συντονισμένο τρόπο». Συνεπώς δεν πρόκειται για προσφυγική κρίση αλλά για κρίση της ικανότητας της ΕΕ να διαχειριστεί το πρόβλημα.
Αν σκεφτεί κάποιος τι έγινε και το προηγούμενο διάστημα, οι λέξεις διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο. Όταν στις αρχές του καλοκαιριού 2015 άρχισαν να πυκνώνουν οι προσφυγικές ροές, τα ΜΜΕ κάλυπταν αρχικά το θέμα με τον τρόπο που είχαν συνηθίσει τα προηγούμενα χρόνια. Μετανάστες ή λαθρομετανάστες ήταν ο όρος που αποτύπωνε την οπτική γωνία της δημοσιογραφικής κάλυψης με τους συντάκτες των ρεπορτάζ να εστιάζουν στο μεγάλο πλήθος των ανθρώπων που έρχονταν απ’ την Ανατολή με τις βάρκες, στα προβλήματα στέγασης, σίτισης, υγειονομικής περίθαλψης κ.λπ. που αντιμετώπιζαν οι ίδιοι και ο τοπικός πληθυσμός. Με δυο λόγια σε μεγάλο βαθμό τους περιέγραφαν σαν πηγή κινδύνων και απειλών, όπως είχαν συνηθίσει τα προηγούμενα χρόνια, βοηθούντων και κάποιων τοπικών και υπερτοπικών παραγόντων.
Γρήγορα όμως έγινε αντιληπτό ότι οι λέξεις και τα σχήματα του παρελθόντος ήταν πολύ φτωχά και περιορισμένα για να περιγράψουν αυτό που πραγματικά εξελισσόταν. Σ’ αυτό συνετέλεσαν πολλοί παράγοντες. Οι φρικιαστικές ειδήσεις της προηγούμενης περιόδου που περιέγραφαν τα εγκλήματα του ISIS, όπως αποκεφαλισμούς και ρίψεις ανθρώπων από τις οροφές των κτιρίων, οι εικόνες ερειπωμένων και πρώην ευημερούντων πόλεων, οι πληροφορίες για συνεργασία του καθεστώτος Ερντογάν μαζί τους, οι πληροφορίες για το καλό μορφωτικό επίπεδο και τη συμπεριφορά των ανθρώπων από τη Συρία, η συρροή εθελοντών στο νησί από όλον τον κόσμο προκειμένου να βοηθήσουν, αλλά και διασημοτήτων για να καταστήσουν ακόμα πιο γνωστό το πρόβλημα, τα πολύ χαμηλά επίπεδα εγκληματικότητες που σημειώθηκαν τόσο απόλυτα όσο και συγκριτικά (μισό εκατομμύριο πέρασαν μόνο από τη Λέσβο), η θετική στάση των ελληνικών αρχών αντίθετα με ότι συνέβαινε στο παρελθόν, η ανάκληση του προσφυγικού παρελθόντος εκατομμυρίων σύγχρονων Ελλήνων, η αποκάλυψη πως οι άνθρωποι από τις βάρκες έπεσαν θύματα εκμετάλλευσης από ντόπιους μαυραγορίτες κ.ά. ήταν μερικοί από τους λόγους που η άλλαξε ορολογία και ακολούθως η στάση μας και αντιστρόφως, όσο άλλαζε στάση μας άλλαζε και ορολογία με την οποία περιγράφοντας το πρόβλημα. Η λέξη «πρόσφυγες» και συνάμα «προσφυγική κρίση», καθώς και οι σχετικές εικόνες των ΜΜΕ, ήρθαν να αντικαταστήσουν τις παλιές ξενοφοβικές περιγραφές. Ως εκ τούτου δεν είναι παράξενο που οι Έλληνες σε μεγάλα ποσοστά, άνω του 65%, όπως δείχνουν πρόσφατες έρευνες, έχουν μια θετική στάση απέναντι στους πρόσφυγες, αντίθετα από ότι συμβαίνει στην Ευρώπη. Για την ακρίβεια, ενώ η στάση των Ελλήνων άρχισε να γίνεται θετική, η στάση των άλλων Ευρωπαίων άρχισε να γίνεται αρνητική, ιδιαίτερα μετά τη Σύνοδο Κορυφής του Σεπτεμβρίου 2015, και την συγκαλυμμένη αντι-προσφυγική της απόφαση, γεγονός που έδωσε και το έναυσμα για μια αντίστοιχη στάση των δυτικών ΜΜΕ. Χωρίς αυτή τη στάση των ΜΜΕ αλλά και χωρίς την Πιλάτεια επιβράβευση αυτής της στάσης εκ μέρους των πολιτικών ηγεσιών στην ΕΕ, οι οποίες απ’ ότι φαίνεται δεν έχουν ιδέα για το πρόβλημα και πως θα εξελιχθεί, δεν θα είχαμε φτάσει στη Συμφωνία ΕΕ – Τουρκίας που εγκρίθηκε στη Σύνοδο Κορυφής της ΕΕ στις 18 Μαρτίου, η οποία είναι πλέον ανοιχτά αντι-προσφυγική, και παράνομη, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο.
Για το ρόλο των λέξεων στην ιστορία είναι επίσης ενδεικτικό αυτό που ζούμε στις μέρες μας, το Μάρτιο του 2016. Η συμφωνία της ΕΕ με την Τουρκία, η οποία δεν πρόκειται να λύσει το προσφυγικό πρόβλημα ενώ ενδέχεται να παραγάγει πλήθος άλλων ακόμα πιο σημαντικών προβλημάτων για τους ίδιους και την ΕΕ, και η οποία υπογράφτηκε και από την ελληνική κυβέρνηση, δεν οδηγεί μόνο στην επιστροφή των προσφύγων στην Τουρκία. Προκειμένου να δικαιολογηθεί αυτή η σκληρή και παράνομη σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, αλλαγή στάσης της ΕΕ και της Ελλάδας, έγινε και η απαραίτητη αλλαγή ορολογίας. Αυτοί που μέχρι χθες τους αποκαλούσαν «πρόσφυγες» εν μια νυκτί ξεκίνησαν τους χαρακτηρίζουν ως «μετανάστες», ως «παράτυπους μετανάστες»» ή και «παράνομους μετανάστες». Έτσι, όσοι ακόμα μιλούσαν για «λαθρομετανάστες» γέμισαν με καινούργια καύσιμα το ρεζερβουάρ του μίσους, της ξενοφοβίας και του ρατσισμού. Και μακάρι να κάνω λάθος αλλά φοβάμαι ότι η εν λόγω νομιμοποίηση του ρατσισμού, αυτή τη φορά με τη βούλα της ΕΕ, αλλά και της ελληνικής κυβέρνησης, δεν θα σταματήσει εδώ. Θα πολλαπλασιαστεί θρέφοντας την εγχώρια ακροδεξιά, ιδιαίτερα την εξτρεμιστική, της οποίας ο κύριος εχθρός δεν είναι στο εξωτερικό αλλά στο εσωτερικό, είναι η Δημοκρατία και τα δικαιώματα, υπονομεύοντας ταυτόχρονα την ίδια την ΕΕ.
Τα κράτη της ΕΕ με αφορμή την έλευση των προσφύγων έδειξαν να νοιάζονται ο καθένας για τον εαυτό του κάνοντας την ΕΕ μια καρικατούρα στην καλλίτερη περίπτωση, μια αγελάδα για άρμεγμα ως συνήθως. Οι περισσότεροι , με την εξαίρεση της Γερμανίας, της Σουηδίας και της Ελλάδας, για κάποιο διάστημα, προσπάθησαν να ξεφορτωθούν το πρόβλημα, να μη «μολύνουν» το lifestyle και την εικόνα τους, πετάγοντας το πρόβλημα κυριολεκτικά ο ένας στην αυλή του άλλου, υψώνοντας φράκτες και τείχη καχυποψίας αν όχι εχθρότητας. Η ΕΕ έδειξε πως πάνω από τις αρχές και το δίκαιο, προτεραιότητα έχουν τα συμφέροντα των ελίτ. Πάντα συνέβαινε αυτό. Απλά πλέον γίνονται ασυμβίβαστα.
Αυτό που έγινε στις 18 Μαρτίου θα σφραγίσει το μέλλον της ΕΕ. Μαγειρέψαμε «Orban» (ο Ούγγρος πρωθυπουργός) και Orban θα έχουμε να τρώμε από δω και πέρα. Αν θέλουμε να αποφύγουμε αυτό το δυσάρεστο μενού έχουνε να κάνουμε πολλά. Μα πριν απ’ όλα να αλλάξουμε τις λέξεις με τις οποίες μιλάμε για το (κάθε) πρόβλημα.
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα “Γέρα” την Άνοιξη 2016
